UNIVERSALE o C OR R lE RE D E L L EAR A S STORUINAI VERSALE Volu7m e � 200R4C,QS u otlSdpiaM�,imh im o Edizsipeocniepea rli eCl o rrdieelrSelera a pubblsiulc iactean zSao cdieeeldtilàtai r Mliu cleiB nool,o gna GiovaTnanbia- cGcroaGd.Mo e rlo Medkxwo l ', ©,1 98t�,9S� �i9é etdài tirMliu cleiB nool,o gna \ l . l Progegttroa fiOcuoot:fN owhserrle ArMta:r cPoe nn&i Cs.i Riceirccao nogrMaafincau:eF luag enzi RedazionAes:t esrriMlsi,cl oa no LeG ranOdpied reeCl o rrdieelrSleea r a Diretrteosrpoen SstaebfiFalonelo:l i RCSQ uotiSdpiaa ni ViSao lfe2r8i-n2o0 1M2i1l ano RegistraziodnìMe i lTanrnuiomb eu5rn3oad7 le lel9 !7/04 SedLeeg alVeiR:ai zz2-o Mliil ano Findiist toa mpaagreo:2s 0t0o4 ISS1N8 24-4580 GrafViecnaeS tp-aaT rebas(ePlaedgohvea ) Tuttidi i rdiittc io pyrsiognrishoervt a ti ILM EDIOEVO GIOVANTNAIB ACCGOR-ADOG .M ERLO MEDIOEVO PRESENTAZIONE di FRANCCARDOI NI Dicisaumboii nto om,a ggiaoid uiel luasuttroGiri io,v aTnanbia c­ co( undoep iigr ùa ndsit odrieNcloi v eceeG nrtaoGd).Mo e r(luondei o suopiib ùr ileli anntteil allilgiaees nvutviaio, l vtaal orosstius­simo dioscohc)eo, se c' hèce o shaav olsuitgon iqfuieclsaitrbocer h doea,u n quardtiso e cèon loota ot u tgtlsiit uduennitvie ristiatldaiiSria t noi­ riam edievale. Alfilnade e galninS ie ttassint taafv,aa t icosamednaut ne uscendo perimoodldotif of idceilnlloeas sttroaer n ioasn:o lcoo,ms eri i corderà, sotitplor ofilo eus nciovlearsCstiisi teica rodra aip oo.cl oa scailaltei spaulnlase t agpieocrne erv terias fif ascmiana annc-theeef, o rssoe­ pratt-uitntgoa nneep veorlveAe nrcsihane.s egnameae pnptroe ndi­ mendteol sltaon rieaa v evmaonlort ios eLn1ttiateloris.aat astpaa z­ zatfao,rc soqenu alricthaerd daolp,lo el emrieclhaaetl iNlovaue v elle Histofiraren ceersaeqn:uo e glllaiin nriu ggdeipn etris ocnoamggie MichFeo!u cacuhpleert a,l stenr eso a reabnbdeaq tuoai snia spettata­ menntoea,nn cosrae ssanntefelan tnieod,ri wceol 1l9i8aC4ni.so ' in­ terrosguca ovmiaen seglnasa troesr uilasle,t rnaudoedv aef airn tra­ prenadlemlraaen ualeis sutlilc'ao pdpiom ratnutneiin"lteg àre en ere" manualEimsmtaincLuoeRe: ol Ly a ducraiiv ee ivmap egnnaetlpile ar ­ lustrdaezlniluoeonf vere o ndteilseltrooe rs idici os,c ustuAev riaèe ss u Chaulenp ur,o pdoi"s ntueo vi manuali" preos vuo­cavano entusiasmi scitapvearnpol essità. Inq uecsotnot -ensetqlou aplree postiae vnvteir tliievs atnaon ze volart ies taubnfi olnidraeme ue nno trod ailnsleto e ssaspose croel asti­ cos condvaof lertopoco il emciocnhhtiers ot oire événee" mneon­tielle zionimsaim noc "ua il tsetmepssosis e on tciovnsaea c esnsoapnrie ar ­ deirf er udtetl"ils ep erimentaazviaon-nmtioi"l ertpaion irod t oa­te cen(tgeil s it udcehneets ip)ri meivblai nsood gniuo nn uoavnoc orag- giod,in uosvien ttaensatiuo t ordeapv rooploicr osmbiea dsiep arten­ zap elrac ostrduiuz nis oanpeae vrvei aac toos tdiatb uaisareler l ia­ cereqc uai nadlpi r ogsrceisesnoat ldif ili àdc ipo i oùm endoe termini­ striictiao c rnerit ezdzise t amrpaon ki-LaenopoovlodRn a n(k e1 795- 1886ri)c,o rdifauum nodeiol op,a ddrie lsltaom roidernaa ,c olcuhie sganlcasi tòo draislai stdeemlaaler tcie rdecia ò v vicianlma ornldao delslcei eecn ozlecu;hp ieu ntaau vnaar i costdrefuiaz ti"twoiinee es eigentlich g"e,cw oemrssesie o nnef ofe ttivsavmoe-lnmttaaie lt em­ pos tetsasnaotp oe arltplera o bledmaea stoirccaai pzpzuanprtreoprio,o, let entanzeioorannike id aarin bea dire l'fiurnrizndiueonlnzleiaa bile stocrioam" eop eirnaf iniatpatermaeF"nr.ta et tialelng taomd,eal on­ tanaon nunzmiaia ntt eoim,r p ecceonrnti igi osrtei ttraus ictiose,tn oz­e _ richese c ienzee l uasm taepnsoesl,ai atq iucleieltg àia nmteri nosbe­ca, bligaavs apnezozd aerfei nitiiplve arimcenoctleeor scmoha igiocd oe l­ l'etnoc-ein"ltr raizszsmiornosi mooni en"d ivisdpuiaettoa dtaa mente RogBears t-iead dea vventquuraanmrtesonis o p eriment(ca hlém ente supli apnroa tpiocclooce o gnizgieonneir almendtaeg slptiou s­sedute denittia lmieadininmi a tedriisa t oerxitara eupreormpeetat deiv ano spazoid aiar pep rof.o.)nn. ed lilr'e-o èci celaa dsniood ir-dleolsltao ­ ria extraeUunrasop ceepale.tr aac lhatelr ols oeram brcaovnas igliabile ec hoer mèad ii vecnougtean te. Iclo ncdei"t mtaon uuanlei verstiatelear rdaii,oc "h-iaratamente, ivlo ludmiTe a baecM cerol- oer a nunoovtnoopr ,p oc hinaért oa nto menion contLeasp traadtsiosd.ia tdtetilec mapd oer,le satnocp hieù tarmdain tenpurteas,c nrievgealvnian i uniuvnegar esnietrira­aril e visitdaezlsiltoaond rieia s tneesslua ao m bigteoo cronaolfl iodngiiec o conseanigit oivraienpl ia ssadggiauo nm oduelsop ositivdoi- narrativo conosdceeplna zsasa au tnoco ri ticoprodbisle umiaan ttiiccmooam ­ prenscihioenn cel uadletsersleeems eìpn rtopiri ameesnetgeece htpeie cri­ tanptoon elsoss teu dee/niotgil eo vasnteu d(iionssoo im"lmle at,t ore" qualificdaitnoaa)nls z ui"o t avdoall aov oqruoe"sl,ulq lou adleo ve­ vancoo minacdai lalri ngelaairnr esdsieim l e stdiise troerv iacaldo ei, ­ rgel sit ru-meenm teiit oddirii c-eraclda il, àd ell'epo evrvaiilart ­ro rinunzsitarbuimlee ndtita izppirooopri naem ebnitbel iografico. Mai nr ealela tmàb izdie"olmn ain uuanlei verseriatnaaolri teor "e piiùm pegnaStiti rvaet.dt ira ovmap iel riemd ietlil 'acdciria ­demia, dfieniirc eo nftirsnaci u eos loac iineo tràda ilncleoa n osscteoneriz caa dip ropuonrrale e tteu'hre eari an tenodrevgao glieo sasmeevnetrea - menmtaen te"nsecrosliaa nsctahiu ecnp a u"b bpliiaùcm op inoon,ne ­ cessariuanmievnetrens éci otsatrdiiitlo ua iutr(oete aa tnmite on poo,i , dil aurneealstlpioe cifisceont)zu,at tcaevdiaeaq r ueet lid pioc onces­ sioeno/di i s emplifioca anzcsiheoemn pil icdeipm eernadtliets rcou ti­ biolrnia mernettioc rihoceri d inaricaamraetntteerl iacz ozsaindod etta "aldtiav ulgaIznai lottnreeirm" i.sn iai m,b iavp ar opuonrr" em a­ nualec"ht ea,rle e stapnodtoev,se snueitr i liaznzccahotemo "e l idbir o storniosanc" o lastiinctaiemclseh onee:tr aean cuhneb ell'pienrv ito, nodni urneab elsfildaar ,i vaolll ettit ore. Il" medioneveoc"e,ss aariffraomnetnnatotesno e nuznpa eraslot­ro brieoq uassit rinagcacteoan lnvleoa rqiuee sdteiloslnupaiao sspieb­ile riodizzearzdaai T oanbea,ecM ceorr lion chcioumsuon- qenu oesn o lo ino sseaqq uuiecolh lseiui s a(vseaui s ad)e fiin" iprreo grvaimgmein ­ ti-"n ecio nsluiemtdiiemt lii l lentnraVi eoXV secioclloh ,ne er ibadi­ vai slu coa rat"toecrcei dEeq nutvia' leen"ro.agin à e tnocenbterni­smo, slìu cciodnas apevdoeflezlaz tcath ioeml e dièoi evnqo u anttauolen dai ­ rnendseiloslntaeoe r idase plildrioet lol 'Eoucrcopiad peenntsadaleat,la ­ las ponddealp leo lemiche citnraqc uaetcteeor nliftioecrmsirac ethliea ti­ vaa lrlee sponisnqa ubeicllhliueatng à r ansdteod reiSlce ot teacvernetbo­ bedfi enilta"o de cadeec nazdaud teal l'riommpaeenrn ooo" dn fie nibile sneo anl lluadec let emdeal lfai ndee lreli an adsecmlio tnaad not iucno : appartennoetnna tnaetln o o vdeergoal cic adiqmueanncttoiom, e tema ssia a q uedleloll leoi rnot erpretaedz eiloWlaenl it anschacuhnuene g era anlpa utnadt,afo a rsceinl tadi irmee ndseimloe ndei cooemveo cen­ treai len dispeanlsla'beilel adbecolor naczseittoedtnsiOoes c oc iddeenlt e, quale atpuptatreaevv iideaon ggit,eic ,la ratdtiernea mico. Strtertlatad o e strutdteumlrao znideooln lee nisteil calo a-­romano boriosad eglselusaiat d ieonntei tdàa/u neapr aerditinleta ,às cdeir e unMa odernictaàr attdearilzvlzoaal todanir t aàz ionaleid ziz azione trasfordmecaiaz riaootnritegieri n aris odcedilaeel tsaàus soc iimtlea ­, diodeiGv ioo vaTnanbiae cd ciG or aGd.Mo e rslcioa rattpeerirz zuan a profoantdtae nazlidloienn ea mdeii cshuec ceisnsciotvnritsa ro ic ei età cultduirveee pr ersu ena ccuproastioz iodnealmcleianv ltiaolt tiàn o­ germa(ncioicsn au osiu cceasnsniecvseisl ibt ailctisi,lc aiv,o -occiden­ tanloin,c choiéncl o nfroen' talop pdoermito on edbir aemi ucsou lma­ non)e clo ntdeeslstltoao l rairag a(mmenano tenes clusimvea­mente) diterraneem oaccernotcroinctai neanltlad'leeelt grlàaae nn dtieri ore scopeerd teelgl rea nndaiv igazioni. Sea T abascpceolat sttae sdei ucrian qcuaep idetdoilcaial tplira i ­ map arlt'Ael,Mt eod ioeea vlMo e,r qluoe deil lqau atcthcreoo s titui­ scolnaso e coinBlda as,Ms eod ioveadv eot,ct hloe' impeii atlna tgol io genedreallel 'qoupaelruasn,iq ausneto ai ritlsi p ectotnitvrioqb uuatno­ titadtesiiiv noag uotleoii ri ml e tosdcoep leltraco o llabeol racao zni­one dividsieolrnleee s ponrissabpiealtllit atovà po rrood (oictlhti eon clude es ottinsteemnpecdr oeem, u nuqnuafe u,n zdiior neec icpornotcroo llo comuneqsueer criitsaetnfoto)or,nt oed meelnlt'ei ndflemulae ensztar o supli gùi ovcaonlelee cg oal labeoh'raaè tn ocrahele,l diierveIotpl tr oo.­ blemcae ntdraiqle u epsatgeiè in Pleo tneerlesl uafa e nomennoello­gia, lseu feu nzinoenlsilu,ada i nameim caati:e mfaup ipùr ofondamente eri gorosamenteA tttarbauavncrie cgrhosiromao anas olot� e msptoe sso sensfiibniilesl,sa ivdmoisor c oe elstpao ssidite ilvianc,eo agnnr oa nde forzeac osnt raorcdhiinaarircez iozana n optoarttdiae nltli' impianto universaeml oinsottiecdioes lctloiasc coid eisn déze agu loim idnemile ­ dioemvaao n,c ihra epp ordtiti a ilem piacnoltnavo a riedteàls liet ua­ zioeni icl a ratqtueirnpedr io fondsapmeerinmtedene tlalle' organizza­ ziomneed iedvepaiole t iellrio ,cr oom plersestoi(u clno gidl aof acedi al­i taftain tdais' m'pii ramgiedria"r dcish oirclethi aen) t,e rdidpee­ndenze terminlaunotpgieol r u oegp oe ridoidepote rrioou dnoas traordinaria pluradlisi ittàu aedz isi oolnuiz Diaoldnliien. a mdiigc ohveern aoic a­ ratdteelrsleit ruitntsuerdeid aatlilv'ee,ca olnloam icaaulr l utoulrao deliles titeuczcileoesdn ieial pllriae sdeenlfzleaad i leelt, t socroepp ar­e ginad ieptargionu anm edirioceovnoo sfcaimbiilelipeap,rau eltr, ee m ­ pos tepsrsoof ondera amednitcean lumoerivnsotp eea qt uteocl alera tte­ ristiec'hhe erig tlein "etviap i"cchoen"s,o l"iidrraetveed"riq,s u iebli­li" laf adseel nloas sttroari a. INDICDEE LV OLUME PARTPERI MA ALTOM EDIOEVO l. OrienetO ec cidennetlegl ean edseiml e dioevo 5 lL.' organizziatzailoinceo -elldeenlils'tamirecedaai terrpa.n ea, 5- 2.O stilei attàt razdieolnlee gaes ntrtuit tturriab alei lv erso mondod ominadtaol cliet ptà.1, 4- 3.L ap olarizzazione tardo­ antiicnat oranlola er istocraziep .2r 2e-l4i.Lg 'ieomseer,gd eir e unO ccidegnrtaev itsaunltGleaa l lpi.a3 ,1 Il.L 'egemognrieac o-orieel naft oarlmea zidoiun ne O�cidelnattei no-germanico 40 l.L ad ilatazdieolnle' imcpaetrtoo dliiB cios anzpi.4o 0,-2 .L 'a­ scemsoin astnieclqa u adrcou ltureas loec idaellepl oat enezca­ clesiadsatlilc'aO:r aileln'tOec cipd.e5 n1-t 3e.L, ' insediamento dellpeo polazgieornmia nincehlet essutteor ritoer sioacliea le latipn.o6 ,0- 4.L as imbidoeslil 'episoccocpiadteon ctoanli el poterreeg icoo nel ea ristocmrialziitpea. 7r 5i5,-.M issioanna­ri glosases colniie natremlaet nee llcao struzdieolnle' Eudreoip a Francehd iiR omap,. 8 5 IIIG.l iim pedriiB isanezd ieoFi r ancahc io nfronto conl 'Islam 94 l. Lac reazidoenlels op aziisol amnieclco u ordee lc ontinente euro-asiaet liarc ios truttudrealzli'oinmegp reercopo .,9 4- 2. Sferdeia utonomnieal alree deip reponderbainzzaan teim nua­ sulmanpa.1, 0 -53.L 'enucleadziia omnbeid tiic ivigletràm ani­ cae n eolatnienlal 'imcpaerrool ienl gadi ioff usidoenlve i ncolo vassallatico-bpe.1n 1e3f4-i.Lc air aersitoa,u raczuilotnuerc aal­e rolinegl i'aa mbigdueiltliàes titupzoiloin-tiei cccolesiaps.t iche, 124-5.A llargamdeenltbloaa s feo ndiasriigan oreci rlieds eil la distinzgiiounrei dfirlcaia b eers ic hiapv.1i 3,5 IV. Ip rodrodmeidl i namisemuor opneeol l'anarchia postcarolingia 143 l.L' espansbiuolngea srlaa,ev m aa giasruacl o ntineenl t'ei rra­ diaziovniec hien gvaar egpa.1, 4 3- 2.L ap roliferadzeilolnee fortenzezlelc ar idseig loir dinamedniot rii gicnaer olinpg.i a, 1523-.L af unziodneel lfeo rteezd zeel lceh iepsrei vanteel l'o­ rientamesnitgon ordiellpe o telroec aell ee c onsegumeunttai- zionsio ciapl.1i 6,5- 4.L 'incrempeonltiot diecllo' episcopato nelq uadrdoe ir egnei i lr egimvee scovdiellelc ei ttpà.1, 7 7- 5.Cresdceimtoag rafeiscpaa,n siaognrea raitat,i mveirtcàa ntile, p.1 87-6.M utamenti sneenlslliaib triàe ligein oeslal cau ltura elitapr.1i 9a5, V. Disegdniri i ordinamneenltlo' Occidente precomuneai lnOe r iente 209 l.La d iffusdieolmn oed elilom perigarleec gol,si v ilucpaplii f- faldie lC aireo d iC ordoevl a' espanstiuorncneae llsai mbiosi arabo-irpa.n2 i0c9-a2 ,.L ap resendzealp apatroo maneo d el regniom peritaeldee snceolp rocesdsiso t abilizzdaiSz liaovnie, MagiaerS ic andinpa.2v 2i-2,3 .D alm ovimento riformatore ec­ clesiaasltliec oi nnovaziondie lps atprauttdoet,llu 'reapliis copa- toe deir egnpi.2, 31-4 .L 'interprefteauzdioo-npea trimoniale deira ppovratsis talilcao-benenfeilc irairoir dinamento della po- tenzpau bbleis ciag noerni ell'eli nquadramdeenltloe conquiste normannpe.2, 4 4 PARTES ECONDA BASSOM EDIOEVO l. Ild inamisdmeol l'Occieduernotpeer oi:c erca ec reazidoinn ueo vsip amzait ereis apliir ituali2 57 l.L' espansionec oamgerb aarsideae llsov ilupepcoo nomico globapl.e2 ,5 72-.M igrazidoiun oim ineim odificadzeillo'niin ­ sediamelnatd oi:n amidcealp opolamernutroa el uer banpo., 263-3 .S vilupdpeol laet ticvoimtmàe rciea mlain ifattulrai ere: rivitalizdzeallz'ieocnoen ommoinae taer diiam ercato2,6 8-p. 4.M otiivdie aeli in termeastseir inaelll'ie spansdieolnlcaea tto­ licipt.2à 7,3- 5 .N obiletc àa vlaelriiald: e finciurlstiu reag lieu ­ rididciuo n c eteog emonipc.o2 ,8 5-6 .P restciutlit uera aultio ­ nomee spressiinotneil leetr teulailgiip o.2s 8e7, II.I lm ovimenctoom unale 294 l.La v ivacdieticà e nturrib aeni il c ostituirlsoir aodu etlolneo ­ miep,.2 952-.L ep eculiadreicite àte id eliles titunzeilolcneii t tà italipa.n3 e1,0 3-.M obilsiotcài aeli en iziaptoilviatd ieclalc eo - munitràu rapl.i3 ,2 1-4 .L 'inquadracmietnttaod dienlco o nta­ don ellsov iluppoploi tiitcaol ipa.n3 o3,1-5 .P luradliia tpàp or­ tie de lemenotrii ginnaelllifa o rmazidoenlelc au ltudreaic eti cittadpi.3n 4i0, Hl.D allfar ammentadzeiploo ntee arlelc ao ncentrazione delfloer ze 345 l.La m onarchpiaap alpe.3, 4 62-.L ad ialetdteilcilase t ituzioni ecclesialsots ipcohnet:a onregoa nizdzeaimr osvii menrteil i-gio sie l'impergonmoa ntor par otezieor neep resspi.o3 n5e9-,3 . Poteproel iteip coot esraec erdostoallied:a erc ioentfàl pi.t3 t7i0, -4.R accorfdeiu daslpie,r imentafzuinozniio naerc ioanlsio lida­ mentbiu rocranteilcli' ordinpaumbebnltioec uor opepo.3, 7 8- 5." Signocriitet"a deci hnieu soulrieg archnieclhle' Idteaicl oi­a munip,.3 88 IV. For.ze ad eboledziuz naa c ivilctrài:as sis,e stamenti et rasformazioni 40l l.La d inamidceair appocrotnil 'Oriepn.t4 e0,2- 2.I lM ezzo­ giordn'oI tanleilca o ntedsetMloe diterrapn.4e 1o4,3- .G lsit a- tir egionnaellil 'Icteanlt-irsaoe ttentrdiaolnla'leeq:u iallilbar io cridseil lliab eirttaàl ipa.n4 a2,2-4 .V erslo' Eurodpeag slti aet i dellnea ziopn.i4 ,3 6- 5.C roldleom ograftircaos,f ormazioni agrareti een sisooncii naellicl aem pagnpe.4, 5 06-.A ttimveirt­à cantpirloid, uzimoannii fattuers ioecrieue rtbàa npe.4, 6 1-7 .I l lavoirnot elleetl t'uoarlgea nizzdaezlilcoaun let upr.4a 7,5 APPARATI Bibliografia 487 Cronologia 545 Inddiecnieo mi 553 Refefrtoeonfigrzcaeh e 562